De grote ideologieën leiden ons niet meer, we delen geen grote ethische kaders meer met de subgroep waarin ons leven zich afspeelt. we moeten zelf uitzoeken wat het goede is. Ethiek wordt geïndividualiseerd, de moraal wordt gedemocratiseerd. In een complexe en hyper verbonden wereld, komen er veel meer dilemma’s op ons af: wat vind jij nu precies van aanpak in Singapore van de corona-uitbraak?

De filter bubbles zorgen voor een continue eenzijdige blik op de wereld. Een peulengaleis-adept vindt dat voor elk probleem een hamer en een beiteltje dé oplossing is. Vaak hoor je “oplossing zoekt probleem”: wat ook het probleem is, het antwoord is altijd (schrappen wat niet past) meer vrijheid / bestuurlijke autonomie / een terugkeer naar vroeger / minder ongelijkheid / … . Hoe kan je zorgen dat je je ethisch oordeelsvermogen dan toch nog genoeg uitdaagt en bij kan sturen? 

Als de angst regeert en polarisatie de norm is, hebben simpele boodschappen een streepje voor. Maar morele dilemma’s zijn nu net dilemma’s omdat geen van de handelingsopties zonder schade is. Morele kwesties zijn dus meestal niet eenvoudig, hebben nood aan nuance en zorgvuldig denken, en je moet al zwaar uit de hoek kunnen komen om daar voldoende aandacht voor te krijgen dezer dagen. 

En tegelijk hebben we geen gemeenschappelijke taal meer om over ethische kwesties met elkaar te praten: wie kent er nog de tien geboden? Velen zeggen dat we de idealen van de Verlichting moeten verdedigen “om onze waarden te verdedigen”, maar weet jij in de praktijk hoe je de Verlichting erbij moet halen als je voor een dilemma staat?

Heb je ook vrienden of familieleden waarmee je voor de lieve vrede sommige onderwerpen maar beter uit de weg gaat? Een soort gewapende vrede omdat je weet dat je niet in staat bent het gesprek aan te gaan zonder dat dat ontspoort? 40% van de Amerikanen zeggen echt niet over politiek te willen praten op het Thanksgiving-familiefeest, en 45% twijfelt of het wel een goed idee is. Dat is dan toch één ding waarin ze verenigd zijn.

Milieu, klimaat, mensenrechten, de strijd tegen kinderarbeid, eerlijke handel, armoedebestrijding, het recht op proper water, de SDG’s, … : als organisatie wordt je geacht de hele ketenverantwoordelijkheid op te nemen: van jouw leveranciers (en hun  leveranciers), via je eigen processen, naar de verdeler van je producten of diensten, tot en met het eventueel recycleren van je producten. Niet eenvoudig, en je zal prioriteiten moeten stellen in je plan van aanpak. Wat is dan een rechtvaardige verdeling van je beperkte middelen om het ene voorrang te geven op het andere?

Organisaties en bedrijven horen agile te werken, en zelfsturende teams op poten te zetten. Dat betekent dat die teams ook voldoende zelfredzaam moeten zijn op ethisch vlak: je wil dat ze sowieso nooit onder de kwaliteitslat doorgaan, dat ze enkel rendabele dingen voorstellen, en ook qua ethiek liggen je verwachtingen hoog: je wil niet dat je teams je reputatie te grabbel gooien.

Als organisatie stel je dan gedragscodes op, maar die dekken nooit volledig alle concrete gevallen die zich kunnen voordoen, en bovendien verandert onze VUCA-wereld zo snel dat te concrete gedragscodes snel achterhaald zijn. Dus wil je medewerkers die ook steeds zelf blijven nadenken over het moreel gehalte van je diensten en producten, en zich niet beperken tot het volgen van enkele regeltjes.

Het geheugen van het internet maakt het ook moeilijker: trollen die op oude zaken stoten uit je verleden hebben weinig mildheid en begrip voor de imperfecte menselijke natuur. Als je een gedurfd engagement vertoont, moet je track record perfect zijn of je wordt al snel hypocriet genoemd. Terwijl we weten: de moraal evolueert constant, en het streven naar een deugdzaam leven kan nooit perfect zijn. Je moet blij zijn met elk bijkomend inzicht en de moed hebben er naar te handelen.

Ethiek wordt dus ook steeds complexer, maar is er dan toch niet iets aan te doen?

Zodra je de achtergrond kent van enkele concepten, regels en principes uit de grote Westerse ethische stromingen, zie je ze overal opduiken. Plots zie je opiniebijdragen, krantenartikelen en blogs waarbij je direct herkent welke ethische theorie de bovenhand had. Je kan leren hoe je dan met de andere theorieën een rijker optiepallet bedenkt, en een betere afweging maakt dan wanneer je slechts ééndimensionaal denkt.

Je kan leren wat waarden en normen zijn, en wat emoties er mee vandoen hebben. Dat kan je in staat stellen om beter te communiceren over zaken die je rechtvaardigheidsgevoel raken. Je zal beter in staat zijn de dialoog te onderhouden als je weet wat emoties en waarden bindt.

Cruciale begrippen als vrijheid, autonomie en verantwoordelijkheid worden heel concreet hanteerbaar als je er samen even over nadenkt. Kennis van deze begrippen brengt zowel mildheid als scherpte in je innerlijke morele dialoog.

Enkele oefeningen in moreel beraad kunnen duidelijk tonen hoe je een weloverwogen afweging maakt rond een zeer concrete ethische kwestie. Geen rocket science, maar een heel praktische aanpak.

Het helpt om de morele mist in je hoofd op te lossen.

Zinnings biedt deze vorming aan in een opleiding Ethiek.

Gelukkig kan je je dus persoonlijk bekwamen in ethiek …

Er is een theorie over de morele ontwikkeling van een mens, gebaseerd op onderzoek van Piaget en later Kohlberg. Dat model focust op het gevoel voor rechtvaardigheid als teken voor morele ontwikkeling.

Het zegt dat een kind tot 12 jaar eerst vooral bezig is met straf vermijden, daarna ook wederzijds voordeel zoeken, en zich later ook afstemt op wat anderen goed vinden.

Elk ontwikkelingsniveau heeft dus zijn karakteristieke motivatie om te doen wat je doet in morele rechtvaardigheidskwesties.

In de puberteit zou de mens dan nog een stapje verder zetten en zich ook schikken naar de wetten en regels van de peer-groep.

En daarna komt het echte morele ontwikkelingsniveau, dat ontsnapt aan de externe conventies en waarin je je eigen waardenpatroon ontwikkelt, en uiteindelijk als vanzelfsprekend bewust doordachte ethische standpunten inneemt. Je vindt iets goed omdat het niet tegen je eigen principes ingaat.

Bij de opbouw van die principes en het eigen waardenpatroon is het dus nuttig om kennis, vaardigheden en een taal te hebben die goede morele afwegingen vergemakkelijkt.

Vandaar: adolescenten op secundaire scholen en universiteiten zijn gebaat bij goede opleiding rond moraal. Zinnings biedt dan ook opleidingen en workshops aan voor deze leeftijdsgroepen.

Ook voor organisaties is dat een interessante theorie.

Het laagste niveau is “het vermijden van straf”. In organisaties kan je nagaan of er veel medewerkers doen wat ze doen omdat ze vooral straf (of sancties) willen vermijden. De bedrijfscultuur zal in dat geval eerder draaien rond “je gedeisd houden”, fouten vermijden en niet teveel risico te nemen.

Of het andere uiterste: het zou kunnen dat veel medewerkers perfect conform hun eigen waardenpatroon werken en het idee hebben dat hun moreel oordeel leidend is en ze autonoom mogen denken. De bedrijfscultuur zal in dat geval aanleunen bij gedurfd, zinvol en betrokken ondernemerschap.

Vanzelfsprekend zullen medewerkers gemotiveerder, meer betrokken en loyaal zijn als ze hun ethisch ei volledig kwijt kunnen in hun job. Als je wil weten of je bedrijfscultuur voldoende ethisch is, of hoe matuur die is, of hoe die evolueert, is een onderzoek naar het overheersende type motivatie zeer openbarend. Het is vaak een goede nulmeting bij het starten van een update van het bedrijfsbeleid rond ethiek. Zinnings kan dergelijk onderzoek in jouw organisatie begeleiden.

Overigens is er nog een andere reden om als organisatie niet te wachten met het versterken van de ethische competenties: het ethisch hellend vlak. Stel dat medewerkers één of ander ethisch minder sterk gedrag zien bij collega’s, dan stellen ze zichzelf de vraag of ze ingrijpen of niet. Vaak is het een hele drempel om initiatief te nemen en collega’s op dergelijk gedraag aan te spreken, dat vergt wel wat moed. Niet iedereen zal over die drempel heen geraken. Maar dan ben je als medewerker wel deels medeplichtig, en heb je voor andere zaken niet meer de geloofwaardigheid om in te grijpen als je het in die situatie dan wel zou willen.  En dus laat je dat ook maar passeren. En voor je het weet zit je op een ethisch hellend vlak in je organisatie, want niemand grijpt nog in. En zo ontstaan subculturen waarin andere normen gelden dan wat de buitenwereld verwacht, en vroeg of laat wreekt zich dat. Je kan dus maar beter te vroeg dan te laat beginnen met het versterken van de communicatieskills rond ethische thema’s in je organisatie. Een noodzakelijke voorwaarde om elk ethisch hellend vlak in de kiem te smoren.

Ethiek wordt belangrijker maar tegelijk ook complexer, zoals hoger uiteengezet. Het loont dan zeker om beter beslagen op het ijs te komen

Loont ethiek altijd in de zakenwereld? Dat zou veronderstellen dat iedereen te goeder trouw is, en dat iedereen de lange termijn beoogt, dat is wat veel gevraagd vrees ik. Maar de veranderende publieke opinie, het ethischer consumentengedrag, de nood om als organisatie voorop te lopen op die publieke opinie, de hardere en snellere publieke morele verontwaardiging op sociale media bij incidenten, de verwachtingen van je medewerkers, stress-preventie, de morele componenten van duurzaamheid en zingeving, … zijn factoren die het nut belichten van een goed ethisch beleid.

Beter risicomanagement, reputatiebeheer, retentie van medewerkers, persoonlijke energie en zingeving, zelfredzaamheid en autonomie, daar komt het op neer.

Er is één “maar”: als je het niet meent, als je niet intrinsiek gemotiveerd bent om ethisch te handelen, dan zullen de voordelen geen lang leven beschoren zijn. Doe je het enkel voor de winst, dan val je zeker door de mand, en vertrekt het vertrouwen in je ethische kwaliteit te paard. (“vertrouwen komt te voet, en vertrekt te paard”)